TASAVVUF VE MİTOLOJİDE ATEŞ

TASAVVUF VE MİTOLOJİDE ATEŞ

Ateş ile ilgili Özdeyişler.

“ Ateş ile barut bir arada durmaz.” Anonim
 “ Ateş düştüğü yeri yakar.” Anonim
” Çabucak koca bir ateş yakmak isteyenler, cılız samanları tutuşturmakla işe başlarlar “ ( Shekespare)
” Ateş kenarı kış gününün lalezarıdır “ ( Enderunlu Vasıf )

Ateş veya Od [1], yüksek sıcaklık ve alev veren hızlı yanma olayı.

Ateşin oluşması için yanabilen bir maddenin tutuşma sıcaklığında oksijen ile temas etmesi gerekir. Yakıt ve oksijen var ise ve biri biriyle ilintili ise sürekli yanma olur. Bir ateşin söndürülmesi, yanmaya neden olan elemanlardan yakıt ve oksijenin yok edilmesi, sıcaklığın düşürülmesi ile olanaklıdır.

Herhangi bir maddenin yanabilirliği kimyasal bileşime ve fiziksel duruma bağlıdır. Eğer oksijen kaynağı hava ise, herhangi bir yanıcı gazın molekülleri hava içine girer ve havadaki oksijen moleküllerine temas eder. Tutuşma sıcaklığına erişince de bu gaz yanar.

Eğer yanıcı sıvı ise ilk önce buharlaştırılmalı ve tutuşma sıcaklığındaki bu buhar oksijen ile karıştırılmalı ki, yanma gerçekleşebilsin. Katıların yanması için ise sıvılaştırılmalı veya buharlaştırılmalı veya hiç olmazsa geniş bir yanma yüzeyi meydana getirmek için küçük taneciklere ayrılmalıdır. Fakat katı, gözenekli ise öğütme şart değildir. Bütün katılar, elverdikçe en küçük taneciklere ayrılırsa, oksijen ile temas eden toplam katı yüzeyi çok olacağından şiddetli yanar.

Çok şiddetli ateşler, yanabilen tozların (zerreciklerin) hava ile karışımından elde edilir.

Örnek; kömür ve metal tozlarının yanması gibi. Magnezyum tozları gerekli oranda hava ile karıştırılıp tutuşma sıcaklığına getirilirse, göz kamaştırıcı parlak bir alevle yanar.

Maddeler tutuşma sıcaklığının altında oksitlenir. Fakat maddelerin yanabilmesi için tutuşma sıcaklığına yükseltilmesi gerekir. Bu sıcaklığın üzerinde paslanma (oksidasyon) ısısı yeteri kadar hızlı yayılmaz ve yanmamış yakıtta oksidasyonun olduğu bölgeye yakın alanı yanma sıcaklığına yükseltir. Çok ince parçalara ayrılmış maddeler hariç olmak üzere, katıların yanma sıcaklığı sıvılarınkinden daha yüksektir. Genellikle sıvılar kaynama noktasının düşüklüğü oranında parlayıcıdırlar.

Ateş, etrafındaki havayı ısıtır ve onun genişleyerek yükselmesini sağlar. Bunun sonucu olarak da uzaklardan buraya soğuk hava akımı başlar. Bu meydana gelen akım nedeniyle sürekli ve yeni oksijen elde edilmektedir. Böylece ateşin yanması sürekli olur. Hatta ateş, büyük şehir veya orman yangını halindeyse, bu hava akımı önemli hızda rüzgar bile meydana getirir.

Tarihi

Ateşin denetim altına alınmasından bilinçli üretimine geçmesi yüz binlerce yıl alan büyük bir adımdır. İsrail'de, Şeria Nehri kıyısında bulunan kalıntılar, insanın 790 bin yıl önce ateş ürettiğini ve kullandığını göstermektedir.[2][3]

Ateşin yakılabileceği düşüncesini uyandıran ilk kıvılcımın, çakmaktaşını piritlere sürterken mi, yoksa ağaç içinde delik açmaya çalışırken mi çaktığı bilinmemektedir. Avrupa'daki Neolitik yerleşim bölgelerinde çakmaktaşı ve piritlerin yanı sıra ateş delgileri de bulunmuştur. İlkel toplumlarda en yaygın ateş yakma yöntemi sürtmeydi. Bambudan yapılmış küçük bir tüp içindeki havanın sıkıştırılmasıyla ısı ve ateş üreten ateş pistonu Güneydoğu Asya, Endonezya ve Filipinlerde geliştirilip kullanılan karmaşık bir aygıttı. Bundan tümüyle bağımsız olarak 1800'lerde Avrupa'da da metalden bir ateş pistonu geliştirildiği bilinmektedir. İngiliz kimyacı John Walker, içinde fosfor sülfat bulunan ve sürtülünce yanan kibriti 1827'de icat etti. Modern teknoloji ve bilim tarihi, büyük ölçüde ateşten sağlanarak insanoğlunun kullanımına sunulan enerji toplamındaki sürekli artış olarak nitelenebilir. Enerji üretimindeki artışın büyük bölümü hem miktar, hem çeşit bakımından ateş kullanımının artmasıyla sağlanmıştır. Atom enerjisinin denetim altına alınması, ateş kullanımında atılan son adım sayılabilir.

 ATEŞ SALAN TANRIÇALAR

  Hint-Arice: İndra, elinde parlak ışıklı asasıyla dağlar Tanrısı “Sonsuz ışık ülkesine süzülüp uçanlar’ın” yeri, yurdu olarak görülürdü. Yüksek dağlar, tepeler daha tarihin pek çok döneminde başlayarak hep kutsal kabul edilmişti. Ve yüksek dağlar kutsal ruhların barınağı olarak görülüyordu. Pek çok halkın inançlarında yüksek dağlar “ateş salan”,  “ateş çıkaran” volkan püskürten, ateş gibi yakan, ışık ışığın kaynağı olarak görülmüş ve yüksek dağlar “ateş salan” tanrıçaların yurdu ve tanrıçanın kendisi kabul edilmiştir.

 Ahura Mazda Hara Dağının tepesine çıkmıştır.

İbranili Hz. Musa Sina dağına, Hz. Muhammed de vahi almak için dağa mağaraya gitmiştir.

Dağın kutsallığı nerden geliyordu?

Neden dağlara gidiyorlardı?

Anadolu da bile bu gün bütün uluların, evliyaların mezarları, yatırları dağların tepelerindedir.

Elinde şimşek ve yıldırımla Zeus da Olimpus dağında oturuyordu.

Kafkas Nart mitolojilerinde ateşi devlerden çalan Sosrukua da dağa gitmiş ateşi devlerden çalmıştı. Devlerde dağlarda oturuyordu. Zaten Sankristçede de ‘dev’ tanrı demekti.

Dağlarda yaşıyordu.

Neden?

İbranice “tepe” ‘har’ anlamındadır. Batı Anadolu’da uzun süre yerleşik kalan Luviler’in dilinde: Levi yada Luvi Latince. akarsuda yıkanmak, dökülmek anlamındadır. Almanca, çığ, İngilizce bol ve taşkın, Levo ise Latince yükselmek, yükseklik, çıkıntı, Levo-Lev, ayrıca Leo aslan anlamında da kullanılmaktadır. Yüksek dağları ve bu çıkıntıları, bu dudakları, tepeleri, çığları, taşkınlıkları-selleri- ifade etmek için kullanılan, dağlar, tepeler “Ateş gibi öfken daha ne kadar sürecek?”denilerek dağların ateş salması, öfkesi ifade ediliyordu.

Havai yerlilerinin dilinde yanar dağa, Tanrıça denirdi. ‘Tanrıça Pek’ idi adı bu yanardağın.

Hindistan’da da ‘İndra!, Tanrıça demekti. Ateş salan tanrıça demekti. Ve İndra aynı zamanda bir dağdı.

Zerdüştler İran’da ateşe taparlardı. Ateş dağların tepesinde yanardı. Burada dağlar yüksek dağlar, ateş salan, ışık, ışığın oğlu, ateş, ateşin oğlu olarak kabul edilirdi. Yani Levi anlamında kullanılırdı. Levi Anadolu’da yaşamış Luvilere verilen bir addı. Bu uygarlık ( halk ) adını buradan almaktaydı.

Işığın oğlu, karanlığın kadınına yani Kadın Tanrıçalara karşı savaşı öyküsü bundan kaynaklanıyordu.

Düşman karanlığın Tanrıçasıydı. Dost Işığın oğluydu.

Karanlık düşman olarak ilan edildi Kadın Tanrıçalar. Onlara savaş açtı erkek Tanrılar. Aydınlık, ışık ise erkekti. Erkek Tanrı nurdu, ışıktı. Zeus’tu. Apollon oldu ve zamanla onun özelliklerine dönüştü, yoktan var eden nur, ışık, kutsaldı. İbraniler ve Yehudalar kendilerini Işığın oğlu sayıyorlardı. Işığın oğulları karanlığın kızlarına saldırırdılar. 

Işığın oğulları kendilerini Tanrının topluluğu saydılar.

Kutsal Kitap “Tanrı ışık olsun”, ”Ve Işık Oldu” dedi. ”Tanrı ışığın iyi olduğunu gördü ve aydınlığı karanlıktan ayırdı”.

Sanskritçe de savaşçı sözcüğü Yuddha / Yahuda (İbrani, İsrail, Sion) anlamında da kullanılmaktadır.

“Cilalı taş çağıyla tarihin en eski dönemlerinde bile, bir çok kent ve yerleşimde insanlar tahta tanrısal hakla çıkmış gibi gözüküyor (...) tanrısal hakkın eskiden bir erkek tanrı tarafından değil, Tanrıça tarafından verilişidir. (...) Cilalı taş ve bakır taş çağındaki Tanrıça tapınakları, toprağı, hayvan sürülerini ve önemli malları sahiplenmekle toplumun çekirdeği oluşturuyordu.”

 Mezopotamya da Tanrıça İnanna’nın “kılavuzluğunda kentin yaşlı kadınlarıyla, erkekleri, bilgece öğütler verirdi.” Topluluğu yaşlılar yönetirdi. Hititlerde bilicilik ve öğüt vermeyi üstlenenler, zihinsel ve bedensel sağıtımla ilgilenenler daha ilk başlardan beri ‘Yaşlı Kadınlardı’. Kafkasya’da ‘Nart’ kadınları tek başına bilge idi ve topluluğun danışma organıydılar.

Tarihin belli dönemlerinde Afrika-Nijerya’da, erkek, kadını hamile bırakıncaya kadar el üstünde tutulurdu. Kadın hamile kalınca erkek, bir gurup kadın tarafından bağlanarak öldürülürmüş.

Bu, Tanrıçanın yıllık-sevgilisi /oğlunun öldürülme törenleriydi.

Cilalı taş çağında, Yüce Tanrıçanın oğlu/sevgilisi zor kullanılarak öldürülürmüş.

İlk olarak bu anlayış bir kurban kut törenleriydi. İkinci olarak, Kut törenlerinde genellikle erkek kurban edilirdi. Daha sonra bu kut törenleri erkekler için birer dayanıklık sınavlarına dönüştürüldü. Kurban Kültürünün Hz.İbrahim ve oğlu İsmail’in kurban edilişi Sümer, Mısır, Babil, Anadolu, Kafkasya, Klasik Yunan uygulamaları olarak görülmekteydi.

İRAN MİTOLOJİSİNDE ATEŞ

İran mitolojisinde ateşin ilk bulunuşu hakkında şunlar anlatılır:
O Kral Huşeng bir gün arkadaşlarıyla dağlara gezmeye gider, bu esnada bir yılan bunlara saldırır; Huşeng de eline bir taş alarak yılana fırlatır.

Bu taş bir başka taşa çarparak parıltılar meydana getirir.

O da Tanrı’ya dua ederek ateşi kendine kıble yapar .

Âteşdân
İçerisinde ateş yakılan ve hoş koku yayması amacıyla da üzerine üzerlik tohumu serpilen özel bir kap olan âteşdân, Zerdüştîler tarafından “âferîngân” adıyla da bilinmektedir.
Âteş-i Âderân
Âteş-i Âderân, Hindistan’da bulunan küçük bir tapınakta yakılan ateşin adıdır. Bu ateş her zaman alevli olarak yanmaz. Mûbedler onun hareminde tanrıya dualar ve yakarışlarda bulunurlar. Âteş-i Âderân, dört ateşten elde edilir. Gerçekte bu ateşler mûbedler, ordu mensupları, çiftçiler ve meslek gruplarından oluşan dört sosyal tabakanın sembolü olarak bilinmektedir.
Âteş-i Behram
Âteş-i Behrâm, Pehlevice eserlerde; “Âtehş-i vehrâmân” ya da “Âtehş-i Verherân/Verherâm” şekillerinde geçer. En büyük, en kutsal ateş ve âteşkededir.

TÜRKLERDE ATEŞ KÜLTÜ

ATEŞ TANRIÇASI ( Od Ana- Ateş Annesi)

Yakut Türkleri ateş tanrıçasını ak saçlı bir kadın olarak görürler. Buryatlar ise, kırmızılar giymiş yaşlı bir kadın olarak veya ateşin yalımıyla dalgalanan yeşil veya kırmızı ipekten kaftan giymiş bir kadın olarak da düşünmüşlerdir. Bir başka şaman duasında da şöyle tasvir edilir. “sen karanlık gecelerde, genç kızlar gibi saçlarını dalgalandırarak oynuyorsun! Kırmızı ipekli kumaşlar sallayarak, genç al kısrak üzerinde geziniyorsun”.

Ocak ruhu dişildir. Evin tam ortası “evin kalbi”dir ve ocak yeri buradadır. Orta Asya da Hunlara ait, üç ayaklı ve kutlu kabul edilen kazanlar bulunmuştur. Yakutlara göre ilk ocağı Ülgen’in üç kızı yakmıştır. Yakutlarda ateş tanrıları yedi kardeştir.

Eski Türklerde de bu olayın varyantlarına ve benzer motiflerine rastlanır.

Fakat en büyük farklılık ateşin Türk mitolojisinde, Tanrı Ülgen tarafından yaratılıp insanlara verilmiş olmasıdır.

Ayrıca Türk mitolojisinde ateşe kutsallık verilmekle beraber ona tapınılmaz.

Örnek; Gorohov’un derlediği Yakut söylencesinde insanın Tanrı tarafından yaratılışı anlatıldıktan sonra, ona “su, ateş ve demir”in verildiği belirtilmektedir.

Aynı motif Türk-Memlük yaratılış söylencesinde de görülür. Oğuz Han’ın ağzı da ateşe benzetilir.

Altay ve Sibirya efsanelerinde de çocuklar ağızlarında ve göğüslerinde alevler, gözlerinde ateşlerle anlatılır .

Bilindiği üzere bu motifler Anadolu’da hâlâ, “gözleri çakmak, çakmak”, “gözleri alev, alev”, “bağrım yanıyor”, “şimşek gibi bakışlar” vb. deyimlerle yaşatılmaktadır.

Eski Türk inancına göre ilk insanlar meyve ve otla beslendikleri için ateşe ihtiyaçları yoktu.
Fakat zamanla Tanrı onlara et yemeklerini de bildirince ateşe gereksinme duyuldu.

Bunun üzerine Tanrı Ülgen, kuru otları toplayıp iki taş arasında ezerek ateşi meydana getirdi. Bunun üzerine insanlar bu ateşe “...atamın kudretinden taşa düşmüş ateştir” dediler.

Bu nedenle olacak ki Altay ve Yakut Türklerinde, çakmak taşından elde edilen ateş ‘kutlu’ sayılmaktadır. Yakut “Şamanları” da ayinlerinde bu taştan elde edilen ateşi kullanırlar.

Ona ‘Kutsal Ateş’ derken, kibritle elde edilen ateşe ‘Rus ateşi’ derler ve ayinlerinde kullanmazlar.

Diğer taraftan Moğol ‘Şamanizm’ini’ ilk defa inceleyen Banzarov, ateş inancının Moğollara Türklerden geçtiğini söyler. Bunun için de, Moğolca ateşe ‘gal’ ve Ateş Tanrısı’na da ‘od’ denilmesini delil olarak gösterir .

Eski Türklerde ateş inancıyla ilgili örneklerden birini de, 568 yılında “Kök-Türklere” elçi olarak giden Zemarkhos’un hatıratından öğreniyoruz.

Adı geçen elçi Batı-Kök-Türk sınırına geldiğinde arkadaşlarıyla beraber kötü ruhlardan temizlenmeleri için ateşin üzerinden atlatılmışlardır.

Ayrıca ateşin insanları günahlardan temizlediği inancı, Moğol, İran ve Hind kültürlerinde de görülür .

Özbeklerde de gelin nikahtan sonra ateş üzerinden atlatılırken (Kenzü’l-Dürer’in sahibi, Emin Bedreddin Ebu Bekir ile Aca’ib el-dünya adlı eserin sahibi Mes’udi’ye göre), sene başında Hakan adına ateş yakılır, o da bu ateşe bakarak yılın nasıl geçeceği hakkında fikir beyan ederdi.

Kırım ve Nogay Türkleri’nde, Kars’ın Pısırak ve Dikme köylerinde, Nevruz bayramında da yakılan ateşin üzerinden atlayan gençlerin günahlardan arınacaklarına inanılır.

Nuri Dersimi’ye göre de Tunceli yöresinde “Ateş en temiz, her türlü fenalığı ve pisliği ortadan kaldıran bir unsur” olarak kabul edildiği bilinir.
Nevruz bayramında gençler; yaktıkları ateşin üzerinden “ağırlığım, uğurluğum gitsin, bana kaza, bela gitsin, hep bu ateşle yansın” veya “ağırlığım, uğurluğum, keçelliğim, kelliğim hep bu ateşe...” diyerek atlarlar.

Azerbaycan’da da ‘Tonkas’ denilen ateş Nevruz'da yakılarak gençler üzerinden atlayarak eğlenirler .

Müslüman Arap seyyahı Fazlan da 10. asırda gördüğü Kırgızların lambanın kendi kendine sönmesinin dışında, ışığı söndürmediklerini yazmaktadır.

Tasavvufta Ateş ( anasır-ı erba );

Ateş dört unsur ( hava, su, toprak ve ateş ) içinde, etkin (aktif) ve eril olan iki unsurdan biri olup, diğer üç unsuru da aydınlatan ve ısıtan unsurdur. Dört unsurdan “tartılamaz olanı”dır. Kimi zaman ışık sembolüyle özdeş tutulur.

OCAK  - ATEŞ GELENEĞİ

Ocak ve ateş kavramları Anadolu Aleviliğinde çok önemli anlamlar simgelemektedir.
Ocak eşittir ışıktır. Işık ise eşittir bilgi ve aydınlanmadır. O nedenle ocaklar sürekli yanık durumda tutulurlar.

Elbette bunların sosyolojik zorunluluktan kaynaklandığı dönemlerde olmuştur.

“Ocağına düştüm” deyimi ev eşittir ocak, ocak eşittir ateş demektir.

“ Ödünç ateş almaya mı geldin? “ özdeyişi aceleciliği, sabırsızlığı kadirbilmezliği hatırlatır.

“ Ocağım söndü “ özdeyişi tükenme ile eşdeğer değil mi?

O zaman Anadolu Aleviliğinde Pirlik makamının Ocak ile eşdeğer görülmesinin anlamı daha da iyi anlaşılmış olur.

 Ateş kavramı tüm geleneksel sosyal gruplarda bir kutsallığı simgelemiştir.

Örnek; bazen evrenin kökeni, bazen de Tanrıların insanlara verdiği en kıymetli armağan olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ateşle ilgili inançların, Amerika, Asya, Avrupa ve Akdeniz coğrafyasında en eski dinî sistemler içinde, ateşin yerine ve zamanına göre, az veya çok önemli bir kült konusu olduğu bilinmektedir.

Ama ateş, asıl eski Hint ve İran inançlarında temel bir yer kazanmıştır.

Özellikle Zerdüştlüğün ve Mazdeizmin ana esasları ateş ibadetlerine dayanmaktadır.

Bu iki dinden başka Kuzey ve Orta Asya bozkırları gibi sert doğa koşullarının etkili olduğu yerlerde oluşan inanç sistemlerinde de ateşin doğal bir simge olacağı kaçınılmazdır.

------------------------------------------

” Cehennem dediğin dal odun yoktur, herkes ateşini kendi götürür” (Yunus Emre)

“ Komşu komşunun külüne (aslında ateşine) muhtaçtır.”

(Anadolu bilgeliği)

Kaynakça:

1. Türk Dil Kurumu - Büyük Türkçe Sözlük "od" kelime anlamı]

2. Ari Rabinovitch. "Ari Rabinovitch, News24", News24. 15 Mayıs 2008 tarihinde erişilmiştir.

3. TRT Haber. TRT. 15 Mayıs 2008 tarihinde erişilmiştir

4. Turabi Saltık, Ateş salan tanrıçalar.