ÜZÜM; KUTSAL METİNLERDEKİ YERİ

ÜZÜM; KUTSAL METİNLERDE, TÜRK KÜLTÜRÜ VE SÖYLENCELERİNDEKİ YERİ

Üzüm; (Vitis) yeryüzünde kültürü yapılan en eski meyve türlerinden birisidir.

Bol miktarda potasyum, demir, A ve B vitamini içeren, yaş ve kurutulmuş biçimde tüketilebileceği gibi sirke, pekmez ve çeşitli alkollü içeceklerin üretiminde başrol oynayan , yaz aylarının en sevilen meyvelerinden de biridir.

Tarihçesi M.Ö. 5000 yılına kadar dayanır. Anavatanı Anadolu'yu da içine alan Küçük Asya, Kafkasya'yı da kapsayan bölgedir. Diğer meyvelerle kıyaslandığında en fazla çeşide sahip olan türlerden biri olan üzümün 15.000'nin üzerinde üzüm çeşidi bulunduğu tahmin edilmektedir. Anavatanı Anadolu olan çeşitler 1200'ün üzerindedir. Bu çeşitlerden oluşturulmuş Milli Koleksiyon Bağı Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsünde bulunmaktadır. Bunların 50-60 kadarının ekonomik üretimi yapılmaktadır.

Dünya'da üzüm üretimi

İtalya, Fransa ve İspanya gibi Akdeniz ülkeleri başta olmak üzere ABD ve Çin’de bol miktarda yetiştirilen üzüm, ülkemizde de en çok yetiştirilen meyvelerden birisidir. Türkiye, dünyada üzüm üretimi bakımından Çin’den sonra 6. sırada gelmektedir. Türkiye'yi sırasıyla İran ve Arjantin izlemektedir.

Türkiye'de yetiştirilen bazı üzüm çeşitlerinin özellikleri

Çeşit	Tanenin rengi	Biçimi	Kullanım şekli
Adakarası	Siyah	Yuvarlak	Şaraplık
Aküzüm	Kırmızımsı	Yuvarlak	Sofralık
Bornova misketi	Sarımtrak	Beyzi	Şaraplık
Çavuş	Yeşil-sarımsı	Yuvarlak-beyzi	Sofralık
Çekirdeksiz	Açık sarı	Yuvarlak-beyzi	Sofralık, kurutmalık
Hamburg misketi	Siyah-morumsu	Büyük-beyzi	Sofralık
Horozkarası	Koyu mor	İrice	Sofralık
İrikara	Siyah	İrice	Sofralık
Kadınparmağı	Sarı-yeşil	Çok iri-beyzi	Sofralık, kurutmalık
Kişmiş	Kırmızı	Çok küçük-yuvarlak	Sofralık
Kozak	Yeşilimsi	İri-yuvarlak	Sofralık
Misket	Beyaz	yuvarlak, orta büyüklük	Şaraplık, sofralık
Müşküle	Beyaz-kehribar	Beyzi	Sofralık
Narince	Kirli yeşil	İri beyzi	Sofralık, kurutmalık
Razakı	Sarımsı yeşil	İri beyzi	Sofralık, kurutmalık
Yapıncak	Sarımsı yeşil	Yuvarlak	Sofralık, şaraplık
Yediveren	Siyah-kırmızı	Çok iri-yuvarlak	Sofralık
Kalecik Karası	Siyahımsı kırmızı		Şaraplık
Narince	Siyah	Orta yuvarlak	Şaraplık
Öküzgözü	Siyah		Şaraplık
Boğazkere	Siyah		Şaraplık

Üzüm, 3.000'den fazla renk ve tadıyla taze ve kuru olarak yiyebileceğimiz en yaygın ve sevilen meyvelerden biri olma özelliğini taşıyor.

Üzümün; anti-oksidan, anti-aging, kan yapımına yardımcı ve kanserden koruyucu etkileri bilinmektedir. Siyah üzüm kabuğunda bulunan 'Resveratrol' maddesi, anti-kanserojen ve anti-oksidan olma özelliklerini taşımakta ve beyin hücrelerini korumaktadır. Üzümün çekirdeğindeki diğer bir madde olan 'Quersetin' ise, kan yapımına yardımcı olmaktadır. Bu yolla damarların sağlığını da olumlu yönde etkilemektedir.

Üzümün güçlü anti-oksidan özelliği, E vitamininden 50, C vitamininden ise 30 kat daha fazladır. Üzüm şırasında; su (%70-80), karbonhidratlar (%15-25), organik asitler (%0.3-1.5), tanenler (%0.01-0.10), azotlu bileşikler (%0.03-0.17), mineral bileşikler (%0.3-0.5) bulunmaktadır

İçinde üzüm  geçen atasözleri;

·        Üzüm üzüme baka, baka kararır.

·        Üzümünü ye, bağını sorma.

·        Üzüm bağını tilkiye teslim etmek.

·        Bağda izin olsun, üzüm yemeye yüzün olsun.

·        Üzüm mü yemek, bağcıyı mı dövmek?

·        Bakarsan bağ ( üzüm bağı ), bakmazsan dağ olur.

Bir de manimiz olsun;

 “ Bağa girdim üzüme,

    Çubuk değdi gözüme.

    Çubuk seni keserdim,

    Yar göründü gözüme…”

Üzüm meyvesi ve kavramına  Kuran’da tahmini 11 ayet de  değiniliyor.

A.2: S. 266 - Hiç biriniz ister mi ki, kendisinin hurmalık ve üzümlüklerden bir bahçesi olsun, altında ırmaklar aksın, içinde her türlü ürünü bulunsun da, kendi üzerine de ihtiyarlık çökmüş ve elleri ermez, güçleri yetmez küçük, zayıf çocukları olsun. Derken ona ateşli bir bora isabet ediversin de o bahçe yanıversin. İşte Allah, âyetlerini size böylece açıklıyor. Umulur ki, düşünürsünüz.

A. 6: S. 99 - Gökten suyu indiren O'dur. Onunla her çeşit bitkiyi çıkardık, o bitkiden bir yeşillik çıkardık, ondan da birbiri üzerine binmiş taneler; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar, üzüm bağları, zeytin ve nar (bahçeleri) çıkarıyoruz. (Bunların) kimi birbirine benzer, kimi benzemez. Bunlar meyve verdikleri zaman meyvelerinin olgunlaşmasına bakın! Bunlarda inanan bir toplum için ibretler vardır.

A. 13: S. 4 - Yeryüzünde birbirine komşu kıtalar vardır. Üzüm bağları, ekinler, çatallı ve çatalsız hurmalıklar vardır ki, hepsi bir tek su ile sulanır. Halbuki meyvelerinde birini öbürüne üstün kılıyoruz. Aklı eren bir kavim için bunda muhakkak ibretler vardır.

A. 16: S. 11 Allah, sizin için, o su ile ekin, zeytin, hurmalıklar, üzümler ve her çeşit meyveleri bitirir. Şüphesiz ki bunda düşünecek bir topluluk için büyük bir ibret vardır.

A. 16: S. 67 - Hurma ve üzüm ağaçlarının meyvelerinden da hem içki, hem de güzel gıdalar edinirsiniz. Şüphesiz ki bunda aklını kullanan kimseler için büyük bir ibret vardır.

A. 17: S. 91 "Veyahut hurmalıklardan ve üzümlüklerden senin bir bahçen olsun da ortasından şarıl, şarıl ırmaklar akıtmalısın."

A. 18: S. 32 Onlara, şu iki adamı misal olarak anlat: Biz bunlardan birine her türlü üzümden iki bağ vermişiz, her ikisinin etrafını hurmalarla donatmışız, aralarında da bir ekinlik yapmışız.

A. 23: S. 19 Böylece onun (yağmurun) sayesinde sizin yararınıza hurma bahçeleri ve üzüm bağları meydana getirdik ki, bunlarda sizin için bir çok meyveler vardır ve siz onlardan yersiniz.

A. 36: S. 34 Biz orada hurmalıklardan, üzüm bağlarından bahçeler yaptık. İçlerinde pınarlardan sular fışkırttık.

A. 78: S. 32 Bahçeler var, bağlar var.

A. 80: S. 28 Üzümler, yoncalar,

ALEVİLİKTE, KIRKLAR MECLİSİNDEKİ ÜZÜMÜN SİMGESELLİĞİ

Alevilerde ve Bektaşilerde Hz.Ali’nin önderlik ettiği içlerinde Fatıma ve Selman-ı Farisi’nin de  bulunduğu kırk kişiden oluşan bir meclistir.
Alevi inancına göre Hz.Muhammed Mustafa kırklara sonradan katılmış ve onu sınamak için ona bir üzüm tanesi verip paylaştırmasını istemişlerdir. Hz.Muhammed Mustafa Cebrail’in öğretmesiyle üzüm tanesini bir tabaka ezmiş ve hepsi içip mest olmuşlardır ve semah dönmüşledir.
Alevin inancında Hz.Muhammed Mustafa ile orada Hz.Ali’nin müsahip olduğuna inanırlar.
Sonuç olarak Hz.Muhammed Mustafa da kırklar meclisinin içerisindedir.

TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE VE MİTOLOJİK BAĞLAMDA ÜZÜMÜN YERİ

Tarih öncesi çağlardan beri yetiştirilen üzüm, Türk halk kültüründe beslenme ihtiyacını karşılayan önemli bir sağlık kaynağı olmasının yanı sıra sözlü kültür geleneği içerisinde ayrı bir yere sahiptir. Halk edebiyatında, türkü, bilmece, atasözü, deyim, masal ve efsanelere konu olan üzüm, folklorumuzda da evlat sahibi olma, evlenme ve düğün âdetleri, bâde içme, saçı geleneği, halk inanışları ve halk hekimliğinde hem şifa verici hem de sembolik değerleriyle kullanılmıştır.

Şarabın hammaddesi olan üzümün, mitolojide tanrıların içkisi olarak kabul edilmesine ve Tevrat, İncil ve Zebur’da şaraptan kutsal içki olarak bahsedilmesine bağlı olarak yapılan araştırmalarda üzümün Türk kültür ve mitolojisinde; güzellik, bereket, kan, can, aşk ve sağlığın sembolü olduğu tespit edilmiştir.

Tarih öncesi çağlardan beri yetiştirilen üzüm, Türk halk kültüründe gerçek ve sembolik anlamlarıyla önemli bir yere sahiptir. Tatlı ve sulu taneli salkımlardan oluşan meyvenin bitkisi asma, içkisi de şaraptır. Üzüm denilince aklımıza üzümden yapılan şarap, pekmez, orcik, pestil, bulamaç, sirke, vs. gelir. Üzüm, peynir, ekmek ile birlikte yaz günlerinin en güzel yemeği olarak da yer alır sofralarımızda… Özellikle, iftar
zamanlarında halkın, peygamberimizin kişiye afiyet ve sıhhat verdiğini tavsiye etmesi üzerine üzüm, hurma ve zeytin ile oruç açması, bu şekilde Allah’a şükür etmesi bir âdet olmuştur.

Ülkemizin hemen, hemen bütün illerinde yetişen üzümün en meşhur olduğu yöreler; Aydın, Denizli, Elazığ, Erzincan, Gaziantep, İzmir, Manisa ve Tekirdağ’dır. Üzümün çeşitleri de sofralık, kurutmalık ve şaraplık olmak üzere oldukça çoktur. Sadece Elazığ yöresinde bilinen çeşitleri; “boğazkere (hakiki şaraplık üzüm, siyah renklidir), öküz gözü, (fındık büyüklüğünde, siyah renkli ve oldukça şirindir), şintil üzümü (öküz gözü büyüklüğünde biraz ekşimsi ve suludur), tenhebi, siyah ağmıker, geçemcek, siyah kurutma, kırmızı üzüm, şirfoni, beyaz üzüm ve kokulu üzüm” olmak üzere on bir çeşittir. (Şenocak 2002: 396).

Halk edebiyatının hemen, hemen bütün türlerinde üzümü çeşitli özellikleriyle buluruz. Üzüm; destan, masal, halk hikâyesi ve efsane gibi türlerin dışında atasözlerine, bilmecelere, mânilere, ninnilere, türkülere de konu olmuştur. Elazığ yöresinde, üzüm kelimesinin geçtiği mâni dörtlüklerinden oluşan “tevek türküsü” halk arasında çok sevilerek söylenmektedir. Türküdeki “üzüm kara” kelimesiyle cinas yapılmış ve hem tevekteki kara üzüm salkımları, hem de üzüm / yüzüm kara anlamıyla, sevilen bir kişinin yanına eli boş gitmenin utancı ifade edilmiştir.

Türkülerimizde kara renkli üzümün her zaman ayrı bir yeri vardır. Esmer sevgililerin güzelliğinin dile getirildiği “kara üzüm habbesi” adlı türkü,
halk arasında beğeniyle çalınıp söylenmektedir. 

1. Evlat Sahibi Olmada Üzüm:
Halk arasında çocuk sahibi olmak için çeşitli kocakarı ilaçları hazırlanmaktadır. Bunlardan birisi; sarımsak, karabiber, katran, tavşan yağı, kuru üzüm, zeytin çekirdeği, rakı, çam sakızı, yumurta, kertenkele vb. gibi maddelerin tek başlarına veya birlikte ezilerek bele sarılması şeklindedir.
Türk kültüründe evlat sahibi olma, özellikle de soyun devamı açısından erkek çocuğa verilen önem, Dede Korkut Hikâyeleri’nde açık bir şekilde görülmektedir. Günümüzde, yine halkın, tabiatın olağanüstü gücünden yararlanarak bu konuya çözüm aradığını, üzümün de kullanılan halk ilaçları içerisinde yer aldığını söyleyebiliriz.

2. Evlenme ve Düğün Âdetlerinde Üzüm:
Hayatın geçiş aşamalarından birisi olan evlenme âdetlerinde, üzümün saçı geleneğinde ve şah bezemede karşımıza çıktığını görüyoruz.

a. Saçı Geleneğinde: Saçı geleneği (saçı saçma), Türk halkının düğünlerde hâla uygulamaya devam ettiği hâkim unsurlardan biridir. Düğün günü gelin oğlan evine varınca gelinin başına para, elma, şeker, üzüm, çerez, susam, darı, buğday gibi şeyler saçılır. (Akçiçek 1997:103).

“Tunceli ve Bingöl çevresinde yaylayan Şavaklar ( Alevi inancındadırlar) arasında da elma, kuru üzüm, şeker serpilir.” (Akçiçek 1997:103).

Burada gelinin başına saçılan kuru üzüm; bolluk ve bereketin sembolüdür.

b. Şah Bezemede: Bu gelenek, daha çok Azerbaycan ve Kars yöresinde görülmektedir. Düğün alayının önünde taşınacak olan yedi veya dokuz dallı ağaç; üç, yedi, veya dokuz türde kırk adet meyve ve şeker ile süslenir. Üç, yedi, dokuz tür meyvenin içerisinde üzüm de yer
almaktadır (Çetinkaya 1982: 88).

Üzüm salkımlarının sembolik anlamda aileyi, bölünmezliği ve bereketi temsil ettiğini söyleyebiliriz.

3. Mitolojik Anlamda Üzüm:

Üzüm, anlatmaya dayalı türlerde olsun, günlük yaşantımızda olsun mucizeler yaratan bir meyvedir. Arkeolojik bulgulara göre üzümün vatanı Anadolu’dur. Çünkü bu bulgular İ. Ö. 4000-3500 yıllarına kadar uzanır. Ayrıca Anadolu tarihinde Hititlerden bu yana üzümün kutsanmadığı bir uygarlık yoktur.

Bir Gaziantep efsanesine göre, kadının çocuğu hastalanır. Zamanın bütün hekimlerine başvurur, çare bulamaz. İçlerinden biri vahşi ve evcil hayvanların sütlerinin karışımını içirmesini söyler. Kadın dağ, dağ, diyar, diyar gezer ve süt karışımını getirir ama geç kalmıştır. Çocuğunu kaybeden kadın getirdiği süt karışımını bahçesine döker. Bahar vakti ekinlikten, şimdiye kadar görmediği bir bitki çıkar. Kadın bu fidana oğlunun hatırası olarak bakıp, onu büyütür. Birkaç yıl sonra bitki kol atar, meyve verir. Kadın tadına bakar ve çok beğenir. Bir kısmının suyunu çıkarır, şişelere koyup tavan arasına kaldırır. Birkaç yıl sonra tavan arasına çıktığında unuttuğu şişeler gözüne takılır ve onu içince neşelenip oynar, nara atıp şarkı söyler. Sesi duyan eşi, komşuları da şişedeki kalmış üzüm şırasından içip aynı şekilde davranırlar.

Efsanede iki şey dikkatimizi çekmektedir. Bunlardan ilki; çaresiz bir derde yakalanan çocuğun vahşi ve evcil hayvanların sütünü içerek iyileşeceğidir. Diğeri ise olağanüstü özelliğe sahip olan süt karışımının döküldüğü topraktan, üzüm asmasının oluşmasıdır. Halk arasında, üzümün mitolojik bir temele bağlı olarak yetişmesi, pek çok derde şifa olduğu düşüncesini de uzun tecrübeler sonucu hafızalarına yerleştirmiştir.

Mitolojide tanrıların içkisi olarak kabul edilen şarap, Tevrat, İncil ve Zebur’da kutsal içki olarak anılır. Şarabın ilk ortaya çıkışı ile ilgili çeşitli efsaneler, geçmişten günümüze kadar anlatıla gelmiştir.

Anadolu’da anlatılan en yaygın efsane şöyledir: Nuh peygamber bir gün Ağrı Dağı’nın eteklerinde dolaşırken son derece neşeli bir keçi görür. Keyifle hoplayıp zıplayan keçinin neşesinin kaynağını merak eden Nuh peygamber, keçiyi takip eder ve keçinin iri taneli bir meyveyi yediğini görür. Bu meyveyi çok beğenen peygamber üzüm suyunun tiryakisi olur. Nuh’un keyfini fark eden şeytan, onu kıskanarak yakıcı nefesiyle asmaları kurutur. Ancak, Nuh bu duruma çok üzülüp kederlenince şeytan merhamete gelerek, asmayı kurtarmak için yedi hayvanın kanıyla sulanması gerektiğini söyler. Nuh, onun dediği gibi aslan, kaplan, ayı, köpek, horoz, tilki ve saksağandan oluşan yedi hayvanın kanı ile asmayı sular ve asma yeniden canlanır.

İşte bu yüzden o günden beri üzümün suyundan yada bu meyveden üretilen içkiyi içenler, bunlarda biri olan aslan gibi cesur, kaplan gibi yırtıcı, ayı gibi kuvvetli,  köpek kadar kavgacı, horoz gibi gürültücü, tilki gibi kurnaz, yada saksağan gibi geveze olurlar.

Mitolojiler bilindiği gibi efsanelerden oluşmuştur. Kuruyan üzüm asmasının, yedi hayvanın kanı ile sulandığında canlanması mitolojik bir unsurdur. Belki de, bu yeniden canlanmanın kökeninde, Ana Tanrıça ile ilgili olarak anlatılan efsane vardır.

Ana Tanrıça, Attis adlı bir delikanlıya tutkundur. Evleneceği gün, düğün yerinde onu çıldırtarak, kendini hadım ettirmesini sağlar. Attis, kendi kestiği hayalarından çıkan kanla toprağı sular, bitkilerin fışkırmasına yol açar ve bir çam ağacına dönüşür (Kara 1992: 20).

Efsaneden de anlaşıldığı gibi kan; canlılığın ve bereketin sembolüdür. Fabre, ateş ve hava ikilisinin erkeği, su ve toprağın dişil öğeleri temsil ettiğini söyler (Bachelard 1999: 61).

Efsanede erkeğin kanı ile tabiatın canlanması dikkate değerdir. Ateş bizi aydınlatır, ısıtır, arındırıcıdır, kanda insanı var eden dirilten ateş bulunur (Bachelard 1999: 115-119).

Dolayısıyla ateş, ışığın, alevin, ısının, iliğin, canın ifadesidir ki kan ile canlanma arasında da bu anlamda bağlantı kurabiliriz. “Ateş, bütün ilişkilerde dölleyici erkek bir unsurdur.” (Şahin 2006: 77).

Sanırım önemi olan amaçtır. Asıl sorun “ Üzüm mü yemek, bağcıyı mı dövmek! “ sorusuna verilen yanıttır.

Kaynakça:

TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE VE MİTOLOJİK
BAĞLAMDA ÜZÜMÜN YERİ
The Place of Grape in Turkish Folk Culture and in Context of Mythology
Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK
Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Elazığ,