TEVRAT (SEFER TORA)

Tevrat(Sefer Tora)Yahudilerin en kutsal kitabı

Ahid-i Kadim – Eski Ahit: Tanrı ile Hz. Musa arsında yapılmış akit.Old Testament: Eski Vasiyet.

Sefer Tora ( Tevrat ), kanunların yazılı olduğu metin veya Moşe Rabenu’nun ( Hz. Musa )beş kitabının parşömen üzerine, bir takım kaidelere uygun olarak yazılmış ve rulo haline getirilmiş bir takım şartlara uygun bir şekilde kullanılan kutsal dinsel metinler toplamıdır. Sefer Tora bu iş için özel eğitilmiş kişiler tarafından yazılır. PARŞÖMENLERİN HAZIRLANIŞI Sefer Tora metinlerinin yazılacağı parşömenler kaşer ( helal ) bir hayvanın derisinden hazırlanır. Hayvanın derisi üç kat olup, bu iş için yalnızca içteki etli kısım ve dışta ki tüylü kısım kullanılır. Arada ki tabak atılır. Deriyi temizleme ve yumuşatma yöntemleri devirlere göre bir takım değişiklikler göstermiştir. Talmudik dönemlerde derinin üzerine tuz ve un serilir, daha sonra safrakesesi suyuna ( öd suyu ) batırılıp dinlendirilerek, deri yumuşatma yoluna sokulurdu. Günümüzde bu iş için kullanılan deriler temiz suya batırılıp dinlendirildikten sonra, dokuz gün süreyle limonlu su içerisine bırakılıp kılların dökülmesi sağlanmakta, son safhada da yumuşatılmış ve temizlenmiş deriler prese sokulup düz bir tabaka haline getirilmektedir. Bütün bu işlemler parşömenlerin kutsal bir nitelik kazanması ve murdarlığını gidermesi için yapılır. Parşömenlerin üzerine metinleri yazmak için Talmudik dönemlerde kullanılan kamışlar, günümüzde daha dayanıklı ve rahat kullanımlı olduğu için bazı yörelerde hindi tüylerine dönüşmüştür. Bu tüylerin uçlarının bir tarafı bıçakla düzleştirilerek kare harflerin yazımı kolaylaştırılmıştır. Parşömenlerin yazımı için kullanılan mürekkep özel olup “ sofer “ tarafından yapılır. Mürekkep her zaman siyah ve sabit renkli olmalıdır. Talmudik dönemlerde bu mürekkep ısıtılmış zeytinyağına karıştırılan bal ve öd suyundan elde edilirdi. Günümüzde ise “ Gom Arabik “ ( Arap zamkı ) denen bir kimyasal madde ve bakır sulfat kristallerinin ( Göztaşı tozu ) bileşiminden elde edilen mürekkebe kimi soferler sirke ve alkol de katmaktadırlar. SEFER TORA’YI YAZIŞ STİLİ Sefer Tora’yı yazmak için parşömen, hindi tüyü, mürekkep, cetvel ve sivri uçlu bir madeni kaleme ihtiyaç vardır. Sofer her şeyden önce satırların düzgün yazılabilmesi ve aynı ölçülerde olabilmesi için parşömeni sivri uçlu kalem ve cetvel yardımıyla eşit aralıkta 43 adet enine çizgi çizer. Parşömenlere soldan 10.16 cm., yukarıdan 7.62 cm. ve her sütun arasında da 5.08 cm. boşluk bırakılır. Bu konuda kesin bir kaide olmamakla beraber, 19. yüzyıl başından beri Sefer Toralar 248 sütun halinde yazılmaktadır. Her bir sütun 42 satır içermektedir. Her sütun 12.7 cm. eninde olmakta ve her iki sütun arasında ( lemipehotehem ) sözcüğü üç kere sığacak şekilde aralık bırakılmalıdır. SOFER Sefer Tora’yı yazan ve bu iş için özel olarak eğitilmiş kişiye sofer denir. Sofer, Sefer Tora’yı yazmaya başlamadan önce mikve ( tevilla – bir tür özel boy abdest ) yapmalıdır. Başka bir soferin yaptığı yanılgıya düşmemek için doğruluğundan çok emin olduğu bir Tora metnini kopya etmesi gerekmektedir. Sofer, Sefer Tora’yı yazmaya başlamadan önce – Amelek – kelimesini yazarak tüyünü kontrol eder. Daha sonra “ Bu Tora’yı kutsallık adına Tanrı adına ve onun kutsallığı adına yazıyorum “ ( Bir tür Besmele ) sözlerini söyler. Sofer Tikkun’a ( Tora metni ) bakar ve cümleyi okur, yüksek sesle tekrar eder ve yazar. Tanrı’nın adını yazmadan önce her defasında ( Tanrı’nın adını onun kutsallığı adına yazıyorum “ cümlesini tekrarlar. Sefer Tora “ ketev Aşuri “ denen bir şekilde yazılır. Bu formun iki çeşidi vardır. Biri Aşkenaz ( Alman Yahudileri ) tarzıdır ki bu forma Talmudik dönemde rastlanır, diğeri Sefarad ( İspanyol Yahudiler ) tarzı olup kutsal metinlerde ki alfabe harflerinin aynısıdır. Harflerin kalınlığı, soferin harflerin üzerinden geçme sayısına bağlıdır. Tüyü tutuş şekline göre de harfler kalın veya ince yazılabilir. Bazı harfleri yazarken çok dikkat etmek gerekir, çünkü birbirlerine çok benzedikleri için okurken karıştırılabilir. ( dalet ve reş ) harflerinden olduğu gibi. Her harf tam ve düzgün olarak yazılmalıdır. Sayılar 25:12 deki “ Şalom” kelimesinin – vav – harfi istisnadır ve ayrı yazılır. İbranice terimler daima sağdan sola doğru yazılırlar ama, Sefer Tora metinleri yazılırken harfler tek tek ve soldan sağa doğru yazılır. 6 tane harf özellikle küçük yazılır. Bunlara örnek olarak Levililer 1:1 deki ilk – alef – harfi verilebilir. 11 harf özellikle çok büyük yazılır. Buna örnek olarak da Bereşit 1.1 deki ilk – bet – harfi verilebilir. Metinlerde ki harfler arasında belli bir boşluk vardır. Kelimeler arasında da boşluklar vardır. Bölümler arasında 9 harflik boşluklar bulunur. Kitaplar arasında da 4 satırlık aralıklar bulunur. 22 harften 7’sini üzerine sol üst köşesine gelmek üzere “ tagin “ denen bir işaret konur. Bu işaret – zayin – harfine benzer. Orta “ tag “ diğer iki tag’dan daha yukarıda bulunur, harfin tepesine hafifçe değer. Tora yazısında noktalama yoktur, ama belli sayıda noktalar vardır. Tensiye 28:29 deki - Tikkun Soferim – kelimesinde olduğu gibi. Sfer Tora’da iki şarkı vardır. Şirat Hayam’da her cümle arasında 9 harflik boşluk bulunur. Bu boşluklar yazı stilinde öyle bir şekil almıştır ki bakıldığında bütün tuğlaların üzerine yarım tuğlalar yerleştirilmiş gibi gözükür. Diğer bir şarkı da Şirat Aazinu’da 9 harflik boşluklar sütunun orta üst tepesinden aşağıya kadar düzgün bir boşluk yaratır. PARŞÖMENLERİN BİRLEŞTİRİLMESİ Parşömen metinlerin yazı işlemi bittikten sonra, parşömenler – Gidin – adı verilen bir iplikle birbirine dikilir. Gidin adlı iplikler, kaşer bir hayvanın ayak kaslarının liflerinden yapılır. Her dört sayfa bir araya getirilerek dikilir ve bundan bir – Yeriyah – elde edilir. Sonra her bir Yeriyah birer parmak kalınlığından üst üste getirilerek birbirine eklenir. En Tepede ve en altta 6,35 cm. lik dikilmemiş kısımlar bırakılır. Brirbirlerine tamamen birleştirilmiş parşömenler “ Atsei Hayyim “ ( Hayat Ağaçları ) adı verilen tahta rulolara sarılır. Atsei Hayyimlerin uçları gidinlerle parşömenlere bağlanır. Atsei Hayyimlerin tutma bölümü düz yuvarlak ağaçtan yapılmış olup elin Sefer Tora’yı rahatça taşımasını ve tutmasını sağlamak içindir. Bazı dğu ve Sefarad cemaatlerinde bu kollar bulunmaz ve Sefer Toralar madeni veya tahta muhafazalar içerisinde tutulur. KULLANILMAYAN SEFER TORALAR. Hatalı yazılan Partşömenler, mürekkepli yazılar bıçak veya sünger taşıyla kazıma suretiyle silinebilirler. Fakat – Tanrı – adı üzerinde bir hata varsa o parşömen geçersizdir. Çünkü – Tanrı – adı silinemez. Hatalı Sfer Toralar iplerle bağlanırlar. Bundan amaç kullanılmayacaklarını belirtmektir. Talmud’a göre eğer bir Sefer Tora’da 85 doğru harf varsa o metinler geçerlidir. Bu sayı şöyle elde edilmiştir. Sayılar 10:35-36 satırlarında ki toplam harf sayısı 85 olduğu için, bu Sefer Tora yazımı içinde geçerli sayılmıştır. Hiç kullanılmayacak olan Sefer Tora parşömenleri “ Pasul “ yani kullanım dışı sayılır ve bir Rabinin ( din adamı unvanı ) mezarına yakın olacak şekilde mezarlığa gömülürler. Buna – geniza – denir. SEFER TORA’YA SAHİP OLMANIN KURALLARI Her Yahudi bir Sefer Tora’ýa sahip olmalıdır. Tensiye 31:19 da yazılı bir emir gereğince “ Ve şimdi kendim için bu ilahiyi yazıyorum…” Burada bahsedilen Sefer Tora’yı temsil etmektedir. Geleneklere göre miras yoluyla bir Sefer Tora’sı bulunan kişi bile kendisine ait bir Sefer Tora’sı olmalıdır. Bunu ister kendisi yazar, ister yazdırır, isterse satın alabilir. Eğer bir kişi kendi sefer Tora’sını kedi yazabilirse, bu sanki Sina Dağında kutsal Tora kendisine verilmiş gibi kutsal olur. Bir Sefer Tora’da bir hata bulup onu düzelten kişi, onu yazmış sayılır. Sofer, Sefer Tora’yı yazarken bazı bölümlerini bilerek boş bırakır ve boş bölümleri isteyen kişilere tamamlatır. Bu boşlukları tamamlayan kişi de Sefer Tora’yı tam olarak yazmış gibi sayılır. Buna – Siyum Ha Tora – denir. SEFER TORA’NIN KUTSALLIĞI - Sefer Tora yazılı olan en kutsal kitaptır. Bu yüzden Sefer Tora bir kutsal kitap üzerine konur ama, onun üzerine hiçbir şey konamaz. - Açıldığında ve taşındığında onun önünde eğilinir ve öpülür. - Parşömene asla el değmemelidir. Hahamlar “ Çıplak Sefer Tora’ya dokunan, çıplak gömülecektir “ ilkesini koymuşlardır. Bu yüzden – yad – adı verilen uzun saplı el işareti kullanılır. Sefaradlar bu riski önlemek için sefer tora’yı ipekle kaplarlar. - Evlilik, öğretim ve esirlerin fidyesi için Sefer tora satılabilir. - Eğer sefer Tora yanlışlıkla yere düşerse, buna tanık olan ve orada bulunan cemaat bütün bir gün oruç tutmalıdır. Sefer Tora’yı yok olma tehlikesinden kurtarmak için Şabat ( çalışılmayan kutsal Cumartesi ) bile ihlal edilebilir. - Bir sefer tora’nın yandığına şahit olunursa – keriya ( adak ) – kesmek gerekir. Eğer yırtıldığına şahit olunursa – iki keriya – kesmek gerekir. Birincisi yırtıldığı için ikincisi kutsallığı için. - Sefer Tora yalnız dinsel amaçlarla taşınmalıdır. Eğer bir yerden bir yere transfer edilecekse bu bir gölgelik altında, ilahiler ve danslar eşliğinde olmalıdır. - Sefer Tora’da bir hata azami 30 gün içerisinde düzeltilmelidir. - Sefer Tora’yı okumaya başlamadan önce Tensiye 4:44 de bulunan sözler “ Ve İsrailoğullarının önüne Moşe’nin koyduğu Tora budur” söylenmelidir. DİĞER KULLANIMLAR - Mişna’ya göre sefer Tora krala savaşta eşlik eder. - Toplu oruçlarda dışarıya çıkartılır. - Hag-el töreninde merkezde durmalıdır. - Cemaatten kişiyi uzaklaştırma Sefer Tora eşliğinde olur. - Hazan ( Zakir ) Kal Nidre’yi okuduğu zaman, sinagogun üç saygın kişisi Sefer Tora’nın etrafında dururlar. - Günümüzde Oşana Raba’da ve ertesi gün ( diaspora da 2 gün sonra ) Sefer Tora dışarı çıkartılarak ilahilerle dans ettirilirler ve ve gezdirilirler. ( Simhat Tora 9 TORA’NIN OKUNUŞUNUN KURALLARI VE YASALARI - Tora yerinden çıkarıldığı zaman önce ve okunduktan sonra gezdirilir. Bu olay sırasında cemaat ayakta durur. - “ Ak saçlının önünde ayağa kalkacaksın ve kocamış olana hürmet edeceksin ve Allah’tan korkacaksın Rab’im “ bölümü okunur. Bunu okumaktan amaç, yaşlının, Tora öğrencisinin ve sefer Tora’nın kutsallığının ve saygıdeğerliliğinin belirtilmesidir. - Sefer Tora öpülür. - Okuyan kişi, kendi okuyacağı bölüm için hazırlanmalı, okurken ayakta dimdik durmalı ve kelimeleri akıcı ve anlaşılır bir dille okumalıdır. - Eğer kelimeyi, anlamını değiştirecek şekilde yanlış okursa tekrar etmelidir. - Tora Minyan eşliğinde okunur ( en az 10 yetişkin Bar - Mitzvasını yapmış erkek ) - Her Tora’yı okumaya çağrılan kişi 3 perek ( bölüm ) okumalıdır. - Bir kişi Tora okumaya çağrıldığı zaman İbrani adı ve babasının adıyla çağrılmalıdır. Çağrılan kişi Ribi ise “ Morenu Harav “ kelimesi de eklenmelidir. - Tora okumaya çağrılan kişi sefere en kısa yoldan ulaşmalıdır. - Tora okumaya çağrılan kişi, Tara’nın verildiği kişiyi ( Hz. Musa ) simgeler. - Çağrılma olayı da Sina dağı eteklerinde ki kişileri simgeler. - Ribi Mose R. Simon’e göre, Sefer Tora dışarı çıkarıldığında, cennetin kapıları merhametle açılır ve ilahi bir sevgi uyanır. ALİYOT - Şabat günü 7 tane aliyot vardır. Yani 7 kişi Sefer Tora’yı okumaya çağrılır. - Bunların birincisi Kohen, ikincisi Levi ve diğer beş kişi de İsrailoğlu’dur. - Eğer o gün orada Levi yoksa ikinci çıkan kişi de Kohen olur. - Eğer o gün Kohen de yoksa Levi veya bir İsrailoğulu çağrılır. Bu durumda ikinci olarak Levi çağrılamaz, bir İsrailoğulu çağrılır. - Diğer beş İsrailoğulu yerine Kaohen ve Levi Çağrılamaz. - Belli kişiler, belli zamanlarda çağrılırlar. Bunlar düğünlerinden bir hafta önce ve bir hafta sonra damatlar, bar-mitzvasını yapacak olan genç, karısı yeni doğum yapmış olan erkek. Matem de olan erkek ve matemi henüz bitmiş olan erkek. - Baba ve oğul veya iki kardeş aynı gün sefer Tora okumaya çağrılmaz. Bu onları kötü gözlerden korumak içindir. - 3. ve 6. sırada çağrılan kişiler özel bir eğitimde olan ve kendilerini Tanrı’ya adamış olan kişilerdir. - Eğer o gün Çıkış 15:1-21 ( Moşe’nin Şarkısı ) ve 20:1-14 bölümleri, Tensiye 5.6-18 peraşa bölümleri okunuyorsa 7. çağrılan kişi önem kazanır. Çünkü bu Aliyot çok önemli olur. - Çıkış: 32: 33 - Levililer 26.14-43 - Tensiye 28:15-68 peraşaları okunuyorsa, bu peraşalar alçak sesle okunur. Çünkü bu bölümler İsrailoğulları’nın kötü yola sapışlarını anlatan bölümlerdir. - Maftir Haole’nin en son bir iki satırı, aftarayı okuyan kişiye tekrar ettirilir. - Sefer Tora’nın okunuş makamları ( taam) Aşkenazlarda ve Sefaradlarda farklılıklar göstermektedir. - Megila ester ve Megila Rut için özel okuma makamları vardır. - Şir aşirim’in özel makamları vardır ve bunlar asla değiştirilemez. - Sefaradlarda, okumadan önce Sefer Tora kaldırırlır ve cemaate gösterilir. Yad ile – tanrı – adı işaret edilir. Aşkenazlarda ise bu olay okunduktan sonra uygulanır. - Sefer Tora yukarı kaldırıldığı zaman Tensiye 4:44 de bulunan ilahi söylenir ve sonra Gelile ( kuşatma) yapılır ve sefer Tora yerine tekrar konur. - Kullanıma uygun olan Sefer Tora’lar okunmalıdır. - Bir tek harfi bile hatalı olan, gereksiz işaretleri taşıyan Sefer Tora geçersizdir. Taamlar bile işaretliyse, tören için uygun sayılmaz. - Sefer Tora’nın hatalı olduğu eğer o anda fark edilirse, başka bir Tora alınmalı ve yanlışın bulunduğu yerden itibaren okunmaya devam edilmelidir. - Eğer bu olay Şabat günü meydana gelirse 7 kişi ( Aliyot ) tekrar çağrılır. SEFER TORA’NIN DONANIMLARI Sefer Toralar sinagogların en göz alıcı objeleridir. Saygın bir dekorasyon içinde sergilenir, onlatın içinde bulundukları “ Aron Hakodeş ” adlı bölüm sinagogda bulunan en önemli bölümlerdir. Bu bölüm iki kapılı bir dolap şeklinde olup kapıları çeşitli oymalar ve şekillerle süslenmiştir. Fakat üst kısmında On Emir levhaları mutlaka bulunur. Bu bölüm biblik zamanlarda Moşe ( Hz. Musa ) devrinde çölde inşa edilen Mişkan’da, daha sonra birinci ve ikinci Bet-Hamikdaş’larda bulunduktan sonra, daha sonraki devirlerde sinagoglarda yerlerini almışlardır. lır. Parohetler barok dönemde Avrupa da kadınlar tarafında dikilirdi. Bu parohetlerin kumaşları ise, kendilerinin önemli günlerde giydikleri elbiselerin kumaşlarıdır. Günümüzde Amerika’nın bazı cemaatlerinde bu uygulama hala devam etmektedir. Aron Hakodeş2in önünde bulunan iki sütun Bet-Hamikdaş’taki sütunları anımsatmak için yapılmıştır. Bunlara Kaporet denir. Şabat günleri, tefillanın belli bir yerinde parohet ( perde 9 açılır, Aron Hakodeş’in kapıları da açıldıktan sonra Sefer Toralar çıkartılır. Sefer Toralar doğu ve sefarad cemaatlerde tahta veya metal muhafazalar içerisinde bulundurulur. Bu muhafazalar altın veya gümüşten de olabilir. Günümüzde ise daha çok diğer cemaatlerde Sefer Toralar kadife kumaştan dikilmiş kılıflarda ( Efod ) muhafaza edilir. Bu kılıflara konmadan önce parşömen rulolar bir iple sıkıca sarılır ve öylece kılıfa konur. Bu kılıflar ipek veya kadife kumaşlardan dikilir ve üzerlerinde işlemeler bulunur. Geçmiş dönemlerde, Almanya’da bazı kadınlar Brit-Mila ( Sünnet ) törenlerinde bebeklerinin beline sardıkları kundak kuşaklarını ( Wimpel ) sefer tora rulolarına sarmak üzere küçük çocuğun ilk defe sinagoga geldiği gün armağan ederlerdi. Daha sonra çocuk Bar-Mitzva ( ergenlik töreni) geldiği zaman, kendi kundak kuşağının ( Wimpelin) sarılı olduğu sefer Tora’dan peraşa ( bölüm ) okurdu. Sefer Toralar Atsei Hayyim ( Hayat ağacı ) denen tahta kolluklarda taşınır. Sefer Toraların üstüne kılıfları geçirildikten sonra tepesine keter denilen ve genellikle gümüşten yapılan taç biçiminde bir başlık geçirilir. Bu keterler, Avrupanın bazı cemaatlerinde kapalıdır. Bu keterlerin üstleri açıktır. Ve üstte kalan Atsei Hayyim bölümlerine Rimonim denilen uzun saplı ve tepeleri topuz şeklinde olan gümüş objeler geçirilir. Rimonların bazen küpe gibi sarkıntılı çancıkları olur ve Sefer Toralar gezdirilirken şıngır şıngır sesler çıkarırlar. Tora kılıflarının üzerine kalın gümüş zincirli bir gümüş madalyon asılır. Bürün bu zengin objeler Sefer Tora’nın kutsallığını, üstünlüğünü ve yüceliğini simgeler. Keter, Sefer Toralarda ilk kez M.S. 1000 yıllarında İspanya’da görülmüştür. İkinci kere 1439 da Fransa’da Goldsmith firmasına ısmarlandığı görülmüştür. Keter Toralar yeni oldukları zaman ilk defa Simha-Tora’da kullanılırlar. YAD İşaret eden saplı el modelinde bir objedir. Genelde gümüşten imal edilirler. Sapı uzun olup, parşömenler el değdirmeden Tanrı’nın adını işaret etmek için kullanılır. Bir kişi Sefer Tora’yı ayakta yükseğe kaldırır, diğer bir kişi ise Yad ile – Tanrı – nın adının yazılı olduğu yeri işaret eder. Yadların üzerinde yüzük veya bilezik şeklinde süslemeler olabilir. Bazı İtalyan sinagoglarında değişik yad aksesuarlar kullanılmaktadır. Günümüz de sade olanları yaygındır. Sefer Tora’nın okunmak için konduğu masaya mapa denilen bir örtü serilir. Masanın uzak bir köşesine yatay olarak bir asa konur ( Hz. Musa’nın asasını simgeler ) Sefer Tora bir sinagogun en kutsal objesidir. Talmud’da Sefer Tora için şöyle denmektedir. “ Güzel mürekkeple yazılsın, doğru yazılsın ve ipe serilsin. “ Sefer Tora 52 peraşa içerir. Peraşalar Moşe Rabenu’nun 5 kitabı içindeki çeşitli bölümlerdir. Her tarafta bu peraşalar tek tek ele alınırlar, okunurlar ve daha sonra bir din görevlisi o peraşanın neleri anlatmak istediğini cemaate açıklar. Kaynakçalar: 1) Yahudilikte kavram ve değerler Gözlem yayınevi, Suzan Alalu, Klara Arditi, Eda Asayas, Teri basmacı, Fani Ender, Beki Haleva, Dalya Maya, Ninet Pardo ve Sara Yanarocak. 2) Muazzez İlmiye Çığ : Bereket Kültü ve Mabed Fahişeliği 3) Muazzez İlmiye Çığ : Kur’an, İncil ve Tevrat’tın SÜMER’DE Kİ kökeni ( Çıkış 25:10-12 ) Sefaradlar bu bölüme Ehal adını vermişlerdir. Nel Tamid yani biblik devirlerin gerçek menorasını ( yedi kollu şamdan 9 simgeleyen kutsal ışık tam Aron Hakodeş’in karşısında yerini alır. ( Çıkış 27:20-21 ) Bu kutsal ışık Sefarad sinagoglarda 7 yağ kandili, Aşkenazlarda ise sürekli yanan 7 mumdur. Aron Hakodeş’in kapılarını örte perdeye parohet adı verilir. Parohetler çok değerli ipek veya kadife kumaşlardan dikilir. Üzerinde sırma işlemeli meyve ( nar, üzem ), çiçek ve çifte aslan figürleri vardır. Değişik olaylar için değişik renk ve kumaşlardan parohetler kullanılır. Örneğin düğünlerde beyaz, cenazelerde siyah parohet kullanı