Fatımiler

FATİMİLER DEVLETİ

Mısır’da kurulan Şii hanedanı. Hazret-i Ali ve hazret-i Fatıma soyundan geldiklerini iddia ederlerse de, İslam tarihlerinde Meymun el-Keddah adlı İran asıllı Mecusi veya Yahudi bir göz doktorunun torunları olduğu; hanedanlığın adına da kurucusu Ubeydullah el-Mehdi’ye nisbeten ’Ubeydiyyun’ denildiği yazılıdır. Fatimi hareketinin 732 yılında doğuşuna (Şiiliğin bir kolu olan İsmaililik) neden olmuştur. İsmaililer, 9. yüzyılda Hama ve Humus arasındaki küçük Selemiye kasabasını merkez edinip, geniş bir propaganda faaliyetine giriştiler. İran, Irak, Yemen ve Kuzey Afrika’da faaliyet gösteren ’Dai’ adı verilen yol üyeleri, Mağrib’de Kitame Berberi kabilesinde nüfuzlarını iyice kuvvetlendirdiler. Ağlebiler saltanatını (800-910) 859 yılından itibaren sarsmaya başladılar. İsmaili hareketi tehlikeli bir hal aldığından, Bağdat’taki Abbasi halifesi, bunların reisi Ebu Said denilen Ebu Muhammed Ubeydullah’ı sıkıştırınca Mısır’a kaçtı. Ubeydullah, Mısır’dan tüccar kılığında, Mağrib’deki ( Fas ) Sicilmase şehrine geçti. Şehrin hakimi Ziyadetullah el-Yera, Ubeydullah’ı huzursuzluk çıkarmaması için yakalatıp, tutuklattı. Bunun üzerine, Dailer kuvvetli bir propagandaya girişip, isyan ettiler. Dailerden Eş-Şii isyancılara hakim olup, Ağlebi Devletine son verdi. Ubeydullah’ı hapisten kurtarıp, El-Mehdi lakabını ve Emirü’l-Mü’minin unvanını verip tahta geçirdi. Dailer o bölgedeki Maliki mezhebindeki ahaliye zulmedip, Şiiliğin esaslarını kabule zorladılar. Ubeydullah el-Mehdi, Rakkeda şehri yakınlarında Mehdiye şehrini kurarak, başkent yaptı. Kendisinin halife olduğunu ileri sürerek, Abbasi halifelerini tanımadı. Kuzey Afrika’nın hakimiyetini tamamen ele geçirdi.

Fatımilerin en büyük rakipleri Endülüs Emevileri idi. III. Abdurrahman (912-961) İsmailileri Kuzey Afrika’da durdurdu. Kuzey Afrika’dan ümitlerini kesen Fatımiler, Mısır’a yöneldiler. Mısır’a karşı 914, 921 ve 935 tarihlerinde yapılan seferler başarısızlıkla sonuçlandı ise de Fatımi Sultanı Mubizz’in başkumandanı Cevher, 969’da İhşidlilerin hakimiyetine son verip, Mısır’ı ele geçirdi. Kahire, Fatımilerin başkenti oldu.

Cevher, Mısır’ın iktisadi durumunu düzelttikten sonra, sınırlarını genişletmeye başladı. Hicaz, Batı Arabistan Fatımilerin eline geçti. Suriye’ye saldırdılarsa da Karmatilerin direnişiyle karşılaştılar. Uzun ve çetin mücadelelerden sonra Şam’ı ele geçirip, sınırlarını genişlettiler (993).

Aziz Billah’tan (975-996) sonra Fatımi halifeliğine on bir yaşındaki oğlu Hakim Bi-Emrillah geçti. Hakim’in çocuk yaşta olması sebebiyle ülkede iç karışıklıklar ve isyanlar çıktı. Hakim büyüdükçe duruma hakim olmasına rağmen, sefahate düşkünlüğü ve kan dökücülüğü, Fatımiler arasında nefrete neden oldu. Hıristiyan ve Yahudiler için mabetler yaptırdı. Yahudilikten dönme vezir Dırar, Hakim’i iyice yoldan çıkardı. Şii olan ve ahaliye zulmedip, çok kan döken Fatımi sultanlarının millete hoş görünmek, milleti kandırmak için yaptıkları hilelerden biri de, paralar üzerine ayet-i kerime, hadis-i şerifler yazdırmak oldu. Eshab-ı kiram, tabiin ve geçmiş İslam devletlerinde paralar üzerine mübarek kelimeler yazılmamıştı. Çünkü para, alış veriş vasıtası olduğundan yerlere düşüyor, abdestsiz dokunuluyor ve o mübarek kelimeler yazılı paralarla uygun olmayan yerlere giriliyordu. Bu ise, Sünni İslam ahlakına aykırı bir davranıştı. Hakim bi-Emrillah bu bozuk icraatlarıyla ahaliyi kandırıyordu. Bunun zamanında Mısır’a Hamza bin Ahmed tarafından Duruzilik (Dürzülük) inancı sokuldu.

Mısır’dan sonra Suriye ve Lübnan’a da Duruzilik yayıldı. Bunlar tenasühe inanır, şaraba, alkollü içkilere,  helal derlerdi. Tanrılık insandan insana geçer, tanrı Ali’nin ve çocuklarının şeklinde göründü derlerdi. (Bkz. Duruziler) Duruzilerin 1017 senesinde telkin ve teşvikiyle Hakim bi-Emrillah kendisini tanrı ilan etti ve 13 Şubat 1021’de, esrarengiz bir şekilde kayboldu.Yerine on altı yaşındaki Zahir (1021-1036) geçti. İktidarise, zeki ve kurnaz bir kadın olan halası Sitte el-Mülk’ün elindeydi. Zahir’den sonra Mustansır (1036-1094) Fatımi tahtına çıktı. Uzun saltanatının ilk yıllarında Kuzey Afrika, Mısır, Sicilya ve Batı Arabistan’ı elinde bulunduruyordu. Fatımi kumandanlarından Besasiri, Bağdat’ı 1056’da ele geçirdiyse de, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey şehri geri alıp, Abbasi halifeliğini Şii Fatımilerin elinden kurtardı.

Selçukluların batıya doğru genişlemesi, Fatımi hakimiyetini sarsmaya başladı.

1071’de Kudüs ve 1076’da Şam şehirleri, Selçukluların eline geçince, Fatımilerin Suriye’deki hakimiyeti son buldu. Ayrıca Kuzey Afrika’daki Zıriler ve İtalya Normanları da batıda Fatımi hakimiyetine son verdi. Sultan Mustansır’ın 1094’te ölümüyle yerine oğlu Musta’li (1094-1101) geçti. Fatımi Devletinin çöküşünün hızlandığı bu devirde, iç karışıklıklar da devam ediyordu. İç karışıklıklarla beraber, Türk-İslam orduları ve Haçlılar Fatımilerin çöküşünü hızlandırdı. 1099 tarihinde Kudüs’ü Haçlılar ele geçirdi. 1101’de Musta’li’nin ölümüyle Amir(1101-1130) başa geçirildi. Amir’in dönemi, Mısırlılar ile Haçlılar arasındaki savaşla geçti. Amir’in 1130’da bir Batini fedai tarafından öldürülmesiyle elde kalan Sur ve Askolan’da idare büsbütün karıştı. Devletin başına amcası oğlu El-Hafız geçti. El-Hafız (1130-1149) ve Zafir (1149-1154) dönemlerinde de iç olaylar artarak devam etti. Askeri isyanlar durmak bilmiyordu. Haçlılar 1153’te Fatımilerin son kalesi olan Askolan’ı da aldılar. Zafir’in 1154’te öldürülmesiyle beş yaşındaki oğlu Faiz (1154-1160), Fatımi hilafet tahtına oturdu. İktidar ise saray kadınlarının davetiyle vezirlik makamına getirilen Talai bin Ruzik’in elindeydi. Bu vezir devletin kötüye gidişini durdurmaya çalıştı. Gazze’de Hıristiyanlara karşı zafer kazanıldı (1158). VezirTalai de, çok geçmeden son Fatımi Sultanı Adid’in (1160-1171) başa geçmesinden kısa bir süre sonra öldürüldü.

Fatımiler bundan sonra, Haçlılar ile NureddinMahmud Zengi arasında kukla bir duruma düştü. Vezirler, idari ve askeri yetkileri elinde topluyorlardı. İsmaili Fatımi halifeliğinin son veziri Selahaddin Eyyubi, Mısır’ın durumunu düzene soktu. Devlete hakim olan Selahaddin Eyyubi, SultanAdid hastayken Eylül 1171’den itibaren hutbeyi Abbasi halifesi adına okuttu. Çok geçmeden Adid öldü. Böylece Fatımi idaresi tarihe karıştı. Bu davranışıyla Selahaddin Eyyubi İslam birliğinin temini yoluna gitti. Abbasi halifesi ile Müslümanların sevgisini kazandı.

Fatımiler, Abbasiler ile rekabet edip kendilerini halife olarak ilan ettiler. İdare tarzları, İslam dininin esaslarına uymaktaydı. Başta, mutlak olan sultan bulunurdu. Sultanın Allah tarafından seçilmiş olan bir aileden geldiği, ilahi iradeye göre hüküm verip, hilafet ettiği propagandası yapılırdı. Zaman, zaman Abbasi halifelerine ve Selçuklulara karşı Hıristiyanlarla birleşerek Müslümanlar aleyhine ittifak kurdular. Êl İslam birliğini parçaladılar. Kurdukları medreselerde, İsmaili Dailer yetiştirdiler. Bilhassa Kayrevan ve Cami-ül-Ezher medreseleri bu gayelerine hizmet etti. Yetiştirilen bu Dailer, öğrendikleri fikirleri Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’e kadar yaydılar. Fakat Selahaddin-i Eyyubi’nin karşısında yıkılıp gittiler. Eyyubi medreselerinde yetişen Ehl-i sünnet alimleri, onların fikirlerinin kökünü kazımak için çok çalıştılar. İskenderiyye ve Trablusşam limanlarından Hindistan ile Akdeniz Hıristiyan ülkeleri dahil, İslam ülkeleri dışındaki dünya ile hem ticaret, hem de Fatımi ideolojisinin propagandasını yaptılar. Fatımilerin Ortadoğu ticaret hayatında önemli rolü vardır. Fatımi süsleme sanatında seramik, hurma dalı vb. motifler kullanılmıştır.

Fatımi Halifeleri ve Saltanat Yılları:

1. Ubeydullah el-Mehdi ( 910-934)

2. Kaim bi-Emrullah (934-953)  

3. Mubizz (953-975)

4. Aziz (975-996) Hakim (996-1021)

5. Zahir ( 1021-1036 )

6. Mustansır (1036-1094)

7. Musta’li (1094-1101)

8. Amir (1101-1130 )

Fetret’ten sonra:

 9. El-Hafız (1130-1149 )

10. Zafir  (1149-1154)

11. Faiz (1154-1160)

12. Adid (1160-1171) dır.

Kaynakça: